Περίπου τα έτη 197-159 π.Χ. οι ηγεμόνες της Περγάμου κινούμενοι είτε από ζήλο είτε από τη φιλομάθεια τους ιδρύσαν μια από τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες του αρχαίου κόσμου. Ο Βασιλέας Αττάλος Ά έβαλε τα θεμέλια αυτής και κατά τις ημέρες του διάδοχου και υιού του Ευμενή ΄β η περίφημη βιβλιοθήκη συνεχώς αναπτύζεται και πλουτίζεται με αποτέλεσμα, κατά τις ημέρες του, να ακμάσει σημαντικά.

  Κύριο ρολό στην διεύρυνση των συλλογών της βιβλιοθήκης της Περγάμου και στον εμπλουτισμό της από φιλολογικής μεριάς έπαιξε ο Κράτης. Αυτός γεννήθηκε στη Μαλλό της Κιλικίας και αναφέρεται ως σύγχρονος του Αρίσταρχου. Υπήρξε οπαδός του στωικισμού και ασχολήθηκε με τη μελέτη αρχαίων συγγραφέων κυρίως του Ομήρου όπου και πολλές εξηγήσεις έγραψε. Πέρα από αυτό, ωστόσο, σημαντική θεωρείται η προσφορά του και στη ρωμαϊκή λογοτεχνία καθώς εισήγαγε τη γραμματική τέχνη. Ο Κράτης, εκτός των άλλων, ασχολήθηκε και με το σφαιρικό σχήμα της Γης όπου την θεωρία του παρουσίασέ στην Πέργαμο το 150 π.Χ.

  Ο ιστορικός Πλούταρχος στο βίο του Μάρκου Αντωνίου αναφέρει πως στη βιβλιοθήκη της Περγάμου υπήρχε συλλογή περί των 200.000 χειρόγραφων κατά την ακμή της, καθιστώντας τη μεγαλύτερη κατά την αρχαιότητα μετά τη μεγάλη βιβλιοθήκη των Πτολεμαίων (Αλεξάνδρειας). Ωστόσο όμως, δεν ύπαρχε κάποιος κατάλογος από την εποχή εκείνη για να γνωρίζουμε το ακριβές μέγεθος της συλλογής της Περγάμου.

Ανταγωνισμός Περγαμηνής και Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης  

  Οι Ατταλίδες κατέστησαν τη Πέργαμο κέντρο των γραμμάτων και των επιστημών και πρόσφεραν στο αρχαίο κόσμο μια βιβλιοθήκη που έμελλε να ανταγωνιστεί -σε ακραίο βαθμό- την αλεξανδρινή. Η βιβλιοθήκη της πόλεως του Αλέξανδρου στην Αίγυπτο, η οποία ιδρύθηκε σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα, είχε ήδη σπουδαίες συλλογές και ζηλευτή φήμη στο τότε γνωστό κόσμο. Έτσι, οι βασιλείς της Περγάμου αναζητούσαν όλο το βασίλειο με στόχο να μαζέψουν ότι βιβλία υπήρχαν.   

  Η αντιζηλία αναμεσά στα δυο αυτά πνευματικά κέντρα είχε σοβαρότατες επιπτώσεις. Λόγω του ότι η μια βιβλιοθήκη ήθελε να έχει παραπάνω χειρόγραφα από την άλλη έφταναν σε σημείο να αγοράζουν έναντι υψηλού αντιτίμου έργα συγγραφέων που μπορεί να ήταν εξολοκλήρου πλαστά, όταν φυσικά η πλαστογραφία δεν ήταν εμφανής, έτσι ώστε να μην τα αποκτήσει η ανταγωνίστρια βιβλιοθήκη. Γνωστό ήταν, ωστόσο, το γεγονός στην αρχαιά Ελλάδα οι λόγιοι να «καλυτερεύουν» έργα συγγραφέων. Έτσι, ο ανταγωνισμός οδήγησε στην κερδοσκοπία από τους βιβλιοκάπηλους με στόχο να «εξαπατήσουν» τους λόγιους διευθυντές των βιβλιοθηκών και τους ηγεμόνες των περιοχών αυτών.

«Επίθεση» Αλεξάνδρειας και απάντηση Περγάμου

Η βιβλιοθήκη της Περγάμου συνεχώς πλουτίζονταν. Έτσι ο ελληνιστικός ηγεμόνας της Αίγυπτου Πτολεμαίος Έ ο Επιφανής για να εμποδίσει την περαιτέρω ανάπτυξη της βιβλιοθήκης σταματά την εξαγωγή παπύρου προς το κράτος του Ευμένη ΄Β του Σωτήρα.

(Πάπυρος: ο πάπυρος ήταν ο πιο διαδεδομένος τρόπος γραφής κατά τους αρχαίους χρόνους που κατασκευάζονταν από το φυτό πάπυρος ήδη από το 3000 π.Χ. Ωστόσο, το παπύρινο χαρτί με την υγρασία καταστρέφονταν. Στην Αίγυπτο της ξηρασίας(Νείλος) δεν σημειώνετε σημαντική φθορά σε αυτά, όπως σε αλλά μέρη.)

  Η πολιτική αυτή οδήγησε τον ηγεμόνα και ευεργέτη της περγαμηνής βιβλιοθήκης, Ευμενή ΄Β, στην αντικατάσταση του ακριβού και αβέβαιου παπύρου με νέο υλικό, τη περγαμηνή. Έτσι, οι ειδικοί της πόλεως τελειοποίησαν την ανατολικής προέλευσης επεξεργασία δερμάτων με τρόπο έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μια μορφή βιβλίου όπου μπορεί να συντηρείται και κάτω από αντίξοες συνθήκες και με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.

  Η περγαμηνή ξεκινά την ύπαρξη της το 2ο αιώνα π.Χ. μετά τη διακοπή εισαγωγής πάπυρου από την Αλεξάνδρεια. Η περγαμηνή έχει μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, περίπου χιλιετίας, με λιγότερη δαπάνη και μπορεί να ξανά γραφτεί, να διπλωθεί σε αντίθεση με το πάπυρο που η ζωή του δεν ξεπερνά αιώνα. Σταδιακά τα έργα κυρίως κατά τη ρωμαϊκή περίοδο αντιγράφονται στη νέα μορφή γραφής, με στόχο να διατηρείται η γνώση.

  Η νέα αυτή μορφή γραφής προκύπτει όταν το δέρμα ενός ζώου υποβάλλεται σε επεξεργασία για να μη σαπίσει. Αφαιρούνται τα εσωτερικά όργανα και το δέρμα ρίχνεται σε γαλάκτωμα ασβέστη και μετρά από λίγες ημέρες δίνεται η δυνατότητα γραφής και από τις δυο πλευρές. 

Αρχιτεκτονική της βιβλιοθήκης 

  Η  βιβλιοθήκη αποτελούνταν από 4 συγκροτήματα. Στο μεγαλύτερο δωμάτιο υπήρχαν τα ράφια για τη τοποθέτηση των παπύρων και ένα άγαλμα στο κέντρο του διαμερίσματος της θέας της σοφίας, Αθηνάς, και πάνω χαραγμένα ονόματα αρχαίων συγγραφέων. Επάνω αριστερά βρίσκονταν ένα δωμάτιο για εκδηλώσεις, υποδοχή σπουδαίων προσωπικοτήτων αλλά και ως αίθουσα συνεδριάσεων. Τέλος, στα δωμάτια στο κέντρο λειτουργούσαν ως κεντά φύλαξης των βιβλίων, ίσως υπήρχαν ράφια. 

  Σπουδαίο είναι πως αναμεσά στους χώρους υπήρχε ένας κενός χώρος περίπου 50 εκατοστών για να αερίζονται οι χώροι και να προστατεύονται τα βιβλία από την υγρασία. Κάθε δωμάτιο, πάντως, είχε μια πόρτα που οδηγούσε στη στοά και έτσι οι αναγνώστες μπορούσαν να μελετούν ευκολότερα, στα πρότυπα της αλεξανδρινής βιβλιοθήκης. Ανάμεσα στα υπόλοιπα κτήρια γύρω από την βιβλιοθήκη ήταν οι ναοί της Αθηνάς, του Διός, του Διονύσου, του Τραϊανού και το αρχαίο θέατρο. Στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο (7ος έως 8ος αιώνας) τα κτίρια στην ακρόπολη της Περγάμου, καταστράφηκαν για να χτιστεί ένα ισχυρό τείχος και φρούριο ως άμυνα κατά των εισβολέων Αράβων.

Τύχη

 Τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης είτε δόθηκαν ως γαμήλιο δώρο από τον Μάρκο Αντώνιο στη ελληνιστική βασίλισσα της Αίγυπτου Κλεοπάτρα ΄Ζ είτε το περιεχόμενο της περγαμηνής βιβλιοθήκης δόθηκε ως δώρο το 41 π.Χ. από τον Μάρκο Αντώνιο προκειμένου να αντικαταστήσει τις απώλειες που υπέστη από φωτιά.

 Έπειτα τα χιλιάδες χειρόγραφα εντάχθηκαν στη αλεξανδρινή συλλογή και μετά την καταστροφή της, όσα επιβίωσαν, βρέθηκαν στις βιβλιοθήκες της Ρώμης, του Βυζάντιου ή στις πατριαρχικές βιβλιοθήκες της ανατολής.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Lionel C.(2006),Οι βιβλιοθήκες στον αρχαίο κόσμο, Εκδοτικό ίδρυμα εθνικής τραπέζης.

• Νταβαρίνος Π.(2003), Ιστορία βιβλιοθηκών του ελληνισμού, Εκδόσεις Έλλην.

• Νικολάου Θ.(2013), Βιβλιοθήκες από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, ιδιωτική έκδοση

• Χονδρονίκης Γ. κ.συν, (1929), Πέργαμος 1300 π.Χ.-1922, Κοινότητος Περγάμου.

• Χιωτοπούλου Χ.(2019), Πέργαμος: Μια αρχαία πόλη «Ανοιχτό Μουσείο», Έθνος.