Ανεικονική πολιτική

  Το σπουδαιότερο γεγονός κατά την βασιλεία του Λέοντος Γ΄ (717-741), γενάρχη της δυναστείας των Ισαύρων (717-802), είναι η αρχή της εικονομαχικής έριδας. Οι εικονομάχοι αυτοκράτορες, ως συνέπεια της εκ Ανατολής καταγωγής τους, είχαν έρθει από νωρίς σε επαφή με τις θρησκευτικές, ανεικονικές, αντιλήψεις της περιοχής.

  Μετά την αναρρίχηση στο Θρόνο, η εκκλησιαστική πολιτική τους βασίστηκε στις αντιλήψεις τους. Στόχος τους ήταν η απομάκρυνση των υπολειμμάτων της ειδωλολατρίας και η αποκατάσταση του χριστιανισμού στην αρχική του μορφή.

  Η εικονομαχία βασίζεται σε Ιουδαϊκή και ισλαμική νοοτροπία, η οποία είχε πέραση στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας και, φυσικά, σε προγενέστερες χριστιανικές αιρέσεις. Ο Δοκητισμός, αίρεση που αρνείται το πραγματικό της ενανθρώπησης του Χριστού, θεωρείται υπαίτιος, ο οποίος θα καταδικαστεί από τους Πατέρες της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου.

  Η εικονομαχία και οι εικονομάχοι, οι εχθροί των προλήψεων και της δεισιδαιμονίας, έχουν αντιμετωπιστεί ευνοϊκά από τους ευρωπαίους. Σύμφωνα με ιστορικούς και μελετητές, το γεγονός της εικονομαχίας θεωρείται πρόδρομος τόσο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης του 16ου αι. όσο και της Γαλλικής επανάστασης.

Α΄ φάση (726 /730 -787)

  Δεν είναι ξεκάθαρο το ξεκίνημα της Εικονομαχικής Έριδας από τους Βυζαντινολόγους. Το ξέσπασμα αυτού του εμφυλίου, επι της ουσίας, τοποθετείται είτε στα 726 είτε στα 730. Εκτός από το πότε, άγνωστο παραμένει το πως και με ποιον τρόπο καταδικαδικάζονται οι εικόνες από την επίσημη αυτοκρατορική εξουσία.

  Σύμφωνα με την πρώτη θεωρία, το ξεκίνημα της εικονομαχίας τοποθετείται στα 726 με την απομάκρυνσή της εικόνας του Χριστού από την Χαλκή Πύλη, δηλαδή την κύρια είσοδο του Ιερού Παλατίου. Εν συνεχεία, παρά την έντονη αντίδραση του λαού της ΚΠολης, ο Λέων Γ΄ προχωράει στην έκδοση διατάγματος και στην οριστική απομάκρυνση των εικόνων από τους ναούς και στην απαγόρευση της όποιας χρήσης τους.

  Αμέσως ξεσπάνε επαναστατικά κινήματα εναντίον του αυτοκράτορα και της πολιτικής του (727), στις δυτικές επαρχίες του Βυζαντίου, στην Ελλάδα και αλλού. Μάλιστα ο θεματικός στρατός της Ελλάδος θα ενωθεί με το στόλο των Κυκλάδων και θα οδεύσει κατά της ΚΠολης, ώστε να ανατρέψει τον Λέοντα. Επιπρόσθετα, ο ΚΠολεως Γερμανός και ο Ρώμης Γρηγόριος Β΄ στρέφονται κατά της ανεικονικής πολιτικής του αυτοκράτορα και υπερασπίζονται την λατρεία των εικόνων.

  Στην συνέχεια ο Λέοντας, το 730, συγκαλεί σύνοδο, ώστε να εξετάσει το ζήτημα. Η σύνοδος αποφαίνεται κατά των εικόνων, ξανά δημοσιεύοντας το αυτοκρατορικό διάταγμα του 725 ή 726. Ο ΚΠολεως Γερμανός αρνείται να συνυπογράψει και εξαναγκάζεται σε παραίτηση και εξορία. Ο διάδοχος του, Αναστάσιος, υπογράφει τις αποφάσεις, δίνοντας στον Λέοντα την πολυπόθητη εκκλησιαστική στήριξη.

Σύνοδος της Ιέρειας και συνέπειες

   Ο διάδοχος και υιός του Λέοντος Γ΄, Κωνσταντίνος Ε΄ (741-775), συγκαλεί εικονομαχική σύνοδο στην Ιέρεια το 754, απέναντι από την Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να ενισχύσει τον αγώνα κατά της εικονοφιλίας. Φυσικά ο Κωνσταντίνος ήταν προνοητικός και προσκάλεσε τους ομοϊδεάτες επισκόπους. Αποτελεσματικά, καταδικάζεται η χρήση των εικόνων ως ειδωλολατρία και, εκτός αυτού, όποιος τις χρησιμοποιεί θα καθαιρείται ή θα αναθεματίζεται.

 Το επιχείρημα των 338 επισκόπων της συγκεκριμένης συνόδου ήταν έξυπνο: ή οι εικόνες αναπαριστούσαν μόνο την ανθρώπινη φύση του Χριστού, διαχωρίζοντας την από την θεότητα, και κατά συνέπεια ήταν νεστοριανές, ή αναπαριστούσαν την θεία και ανθρώπινη φύση ως μια και μοναδική εικόνα, οπότε ήταν μονοφυσιτικές.

  Ο αυτοκράτορας επιθυμούσε τη σύγκληση συνόδου προκειμένου να χαράξει τα μετέπειτα βήματα της ανεικονικής πολιτικής, να αποδώσει οικουμενικό κύρος και, σημαντικότερο, να πείσει τον λαό και να αναγνωρίσει τον αυτοκράτορα ως δίκαιο και προστάτη των δογμάτων.

  Μετά την ολοκλήρωση της συνόδου οι καταστροφές των εικόνων και οι διωγμοί των οπαδών τους δεν είχαν όμοιο τους. Πολλοί εικονολάτρες εξορίστηκαν, βασανίστηκαν και δεσμεύτηκαν οι περιουσίες τους. Εκτός από την καταστροφή των εικόνων παρουσιάζεται και καταστροφή λειψάνων. Τελικός στόχος του Κωνσταντίνου ήταν τα μοναστήρια και οι μοναχοί, τους οποίους θεωρεί ειδωλολάτρες και σκοταδιστές. Ο διωγμός των μοναχών πραγματοποιήθηκε προκειμένου να εκμηδενιστεί η επιρροή τους, τόσο οικονομική όσο και κοινωνική.

Ζ΄Οικουμενική Σύνοδος

  Η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος συγκλήθηκε με πρωτοβουλία της Ειρήνης της Αθηναίας (775-802), η οποία ασκούσε αυτοκρατορική εξουσία ως συμβασίλισσα του ανήλικου υιού της, Κωνσταντίνου ΣΤ΄. Με τη συγκεκριμένη Σύνοδο αποπειράθηκε ο τερματισμός της εικονομαχίας, με τις σοβαρές εκκλησιαστικές, πολίτικες και κοινωνικές επιπτώσεις.

  Θα λάβει χώρα στην Νίκαια της Βιθυνίας, προεδρεύοντος τον ΚΠολεως Ταρασίου και θα συμμετάσχουν 350 θεοφόροι Πατέρες και οι αντιπρόσωποι του Ρώμης Ανδριανού Α΄. Η Σεπτή και Αγία Σύνοδος δογματίζει πως η εικόνα φέρει το όνομα του πρωτοτύπου της, αλλά όχι τη φύση της. Η εικόνα, δηλαδή, δεν έχει την ίδια ύπαρξη αλλά οδηγεί στο πρωτότυπο και αποτελεί γνήσια έκφραση της χριστιανικής πίστης.

Β΄ φάση (787-843)

  Η δεύτερη φάση της Εικονομαχίας ξεκίνησε καθώς οι μετέπειτα αυτοκράτορες αρνήθηκαν τις αποφάσεις της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου. Ο Λέων Ε΄, μετά την αναρρίχηση του στο θρόνο, συγκαλεί σύνοδο στη ΚΠολη το 815, η οποία και απορρίπτει τις αποφάσεις της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου και καταδικάζει την εικονολατρία.

  Κατά αυτόν τον τρόπο ξεκινά η νέα φάση της Εικονομαχίας, η οποία δεν θα έχει ούτε την ένταση ούτε και τον φανατισμό της πρώτης. Την περίοδο αυτή θα ξανά απαγορευτούν οι εικόνες, οι εικονόφιλοι θα εξοριστούν και θα τιμωρηθούν και θα αποπειραθεί να ελεγχθεί η Βυζαντινή εκκλησία.

 Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος (829-842), ο τελευταίος εικονομάχος αυτοκράτορας, βλέποντας τα προβλήματα της έριδας προσπαθεί να την τερματίσει, με νικητήρια παράταξη αυτή των εικονομάχων. Στα χρόνια της βασιλείας του προκύπτουν νέοι – ηπιότεροι - διωγμοί, οι οποίοι περιορίζονται στην ΚΠολη.

Αναστήλωση εικόνων και Θρίαμβος της Ορθοδοξίας

  Μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Θεοφίλου το 842, η γυναίκα του, Θεοδώρα, θα συμβάλει καθοριστικά στον οριστικό τερματισμό της αίρεσης. Η ίδια, μαζί με τις κόρες της, συνέχισαν να λατρεύουν τις εικόνες στα γυναίκεια διαμερίσματα του Ιερού Παλατίου.

  Το 843, με πρωτοβουλία της Θεοδώρας, συνεκλήθει Σύνοδος που αποφασίζει την οριστική αναστήλωση των εικόνων, θα βασιστεί εξ ολοκλήρου στις αποφάσεις και στα άρθρα της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου. Η Σύνοδος ορίζει πως οι αγίες και σεπτές εικόνες μπορούν να τοποθετηθούν δίπλα στο τίμιο και ζωοποιό σταυρό, τόσο στις εκκλησιές όσο και στις οικίες, αρκεί να αποδίδεται τιμητική και όχι αληθινή λατρεία.

  Μέχρι σήμερα την πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής γιορτάζεται, με ιδιαίτερη λαμπρότητα από τον Ορθόδοξο κόσμο, η Κυριακή της Ορθοδοξίας. Η νίκη, δηλαδή, της Ορθόδοξης Εκκλησίας εναντίον της κοσμικής εξουσίας και των αιρέσεων

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• CAMERON A., Βυζαντινός Χριστιανισμός: Μια πολύ σύντομη εισαγωγή, Μαΐστρος, Αθήνα 2022.

• DELVOYE C., Βυζαντινή Τέχνη, Παπαδήμα, Αθήνα 2014.

• MANGO C., Ιστορία του Βυζαντίου, Νεφέλη, Αθήνα 2006.

• ΒΑΣΙΛΙΕΦ A., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, Πελεκάνος, Αθήνα 2006.

• ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ Δ., Βυζαντινή Ιστορία 324-1071.,Δωδωνη, Αθήνα 2015.

• ΦΕΙΔΑΣ Β., Βυζάντιο: Βίος-Θεσμοί-Κοινωνία-Παιδεία-Τέχνη, Ιδιωτική, Αθήνα 1997.

• Πηγή εικόνας: blogs.sch.gr
  

Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από εργασία, η οποία εκπονήθηκε στα πλαίσια της θεματικής ενότητας "Αισθητική της Λατρείας" του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμόρφωσης.